Archive for year: 2020

Зұлмат жылдар. Зобалаң уақыт. Алапат аштық. Айтуға ауыр, естелігінің өзі есіңді алған тарихтың қиын-қыстау кезеңі. Осыны ұмытпау үшін бүгінгі ұрпақ 31 мамырда саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алады. Бұл күн қазақ тарихында мерейі тасыған мәртебелі дәуірлермен қатар, тар жол тайғақ кешкен қасіретті кезеңдердің де аз болмағанын көрсетеді. Сонау қасіретті жылдардағы қуғын-сүргінге ұшырап, жазықсыз жапа шеккен  қайраткерлерді еске алып, рухына тағзым ету – болашақ ұрпақтың парызы. Тарихтан тағылым алып, биік мақсатқа бет алған ұлы халықтың  ұлағаты осындай болса керек.

Еліміз тәуелсіздік алғалы құпия тақырыптарға түрен салынып, өзінің тарихи бағасын алып жатыр. Деректерге көз жүгіртсек, сонау 1928-1953 жылдар аралығында Кеңес одағында 4 миллионға жуық азамат репрессиядан жапа шеккен екен. Ал Қазақстан 103 мың адамынан айрылып, оның 25 мыңы ату жазасына кесілген. Негізгі тарихшылар саяси қуғын-сүргін үш кезеңге бөліп қарастырады. Алғашқысы 1928 жылғы Алаш қозғалысы өкілдеріне құрық салынған кезден бастау алады. Алды жер аударылды, кейінгі 44 адам тұтқындалып, оның үшеуі атылып кетті. Олардың қатарында Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов тағы басқа көптеген азаматтар болды. Оларға жалған айып тағылды.

Кеңестік кезеңде саяси қуғын-сүргінге ұшырағандар қатарында «өзгеше ойлайтын» «Халық жауларынан» басқа, туған жерден жыраққа күштеп көшірілген өзге ұлттың өкілдері де болды. Еліміздің орталық мұрағатының 1937-қорының 70-бумасындағы құжатта 1941 жылдың 2 қазанына дейінгі мəліметте Қазақстанға барлығы 24258 адам жер аударылса, Əулиеата өңіріне 2019 түрлі ұлт өкілі қоныстандырылған екен. Олардың арасында орыстар, украиндар, беларус, еврейлер, поляктар, немістер, латыштар, литвалықтар мен эстондықтар болған. Сол жылғы 18 қарашадағы мəлімет бойынша қазақ жеріне 159 944 адам жер аударылса, оның 10759-ы облысымызға қоныстанған. Ал осыдан он күннен кейінгі деректе жер аударылғандардың саны 306 376 адамға жетіп, Жамбыл жеріне табан тірегендер саны 18000-ды құрапты. Осы деректің өзі қазақ жеріне өзге ұлт өкілдерін қоныстандыру аса қауырт жəне жедел түрде жүзеге асырылғанын көрсетеді. «Бұдан кейін де Ұлы Отан соғысының барлық жылдарында еліміз сияқты өңірге жер аударылғандар қатары күн санап арта түсті» деп жазған өз зерттеулерінде журналист, өлкетанушы, мұрағатшы Мақұлбек Рысдəулет. Мақұлбек ағамыздың «Жамбыл облысы – 75. Жылнама-шежіре» атты тарихи-танымдық кітабында көптеген құнды деректер топтастырылған. Елімізге алғаш болып поляктар 1936 жылдан бастап көшіріле бастағаны және оның көптеген себептері бар екені анық көрсетілген. Ұзақ жылдар бойы беймəлім, құпия болып келген құжат Қазақстан Республикасы орталық мұрағатының 1137-қорында сақтаулы.

Депортацияланған халықтар ауыр жағдайларды бастан кешті. Қыстың қақаған аязынан ауру-сырқау, өлім-жітім көбейді. Бір түнде ешқандай себебін түсіндірместен жылы төсектен тұрғызып, аш-жалаңаш суық вагонға тоғытып, бұрын естіп-білмеген елге үдере көшіріп жібергенде бір-бірінен көз жазып қалғандар, жолай ауру-сырқаудан көз жұмып, бірі жесір, бірі жетім қалғандар қаншама.

Біз бұл күні саяси қуғын-сүргін құрбандарымен бірге ашаршылықта көз жұмғандарды да еске аламыз. Жүгірген аң, ұшқан құсты аулап азық ете алмай сансыраған жұрттың санасы тұманданып, адамды адам жеген алмағайып заман болды. Осылайша тұтастай бір ұрпақтың өсімі үзіліп қалды. Аштықты тереңдете түскен тәркілеу науқаны да халқымызға ауыр тиді. 1928-1929 жылдары «аша тұяқ қалмасын» деп ұрандатқандардың асқан қатыгездікпен жүзеге асырған дүрбелеңі еді бұл. Ресми деректердегі аштықтан қырылғандардың санын айтудың өзі ауыр. Ғасырлар бойы елдік пен ерлікті ту еткен қазақ зұлмат жылдардан аман шыққан ұлт үшін ол кезең тарихтың ақтаңдақтары болып қала берері анық.

Кейінгі ұрпақ бұл кезеңге «Ғасыр зұлматы» деген атау берді. Келесі жылы осы ғасыр зұлматына 100 жыл толады. Қалай десек те, зұлматты жылдардың зобалаңы ұмытылмайды!

Жамбыл облысы ҚХА мүшесі,

 Әулие-Ата қазақ мәдени орталығының өкілі

Айгүл Кабиева

30 мамыр күні Мемлекет басшысының 31 мамыр Саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күніне байланысты үндеумен толық таныстым. Отанымызда саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссия құрылады, деп мәлімдеді ел Президенті Қасым-Жомарт Кемелұлы. Бұл отандық тарихтың ең қайғылы беттерінің бірі. XX ғасырдың 20-50-ші жылдарында КСРО-да тоталитарлық режим құрылды, ол жүздеген мыңдаған адамдардың қаза болуына себеп болды. “Қызыл террордың” шыңы 1937-38 жылдары болды. Бүгінде бұл есімдер әрқайсысына таныс: Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Мұхамеджан Тынышпаев, Мыржақып Дулатұлы, Тұрар Рысқұлов, Мағжан Жұмабаев, Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Бейімбет Майлин, Санджар Асфендияров және т.б. Саяси себептер бойынша 103 мың адам сотталып, олардың төрттен бірі – ату жазасына кесілді. Қазақстан картасына ГУЛАГ жүйесіне кіретін 11 лагерь енгізілді, олардың ішінде АЛЖИР, Карлаг, Степлаг. Қазақстан Президенті Отан сатқыншылары әйелдерінің Ақмола лагері қатыгездік пен цинизмнің қайғылы символы деп атады. ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың үндеуінде атап өтілгендей, 5 миллионға жуық адам Қазақстанға күштеп қоныс аударды. Қазақстанда 100 мыңға жуық адам қамауға алынып, 20 мыңға жуық адам атылды. Әр жылдары Қазақстанға жер аударылған кәрістер, поволжск немістері, гректер, Солтүстік Кавказ халықтары, курдтар, түріктер, Қырым татарлары бар эшелондар келді. Олар мұнда өліп бара жатқан, бірақ өткен Қазақстан білмей, болашақта жаңа үй ала алды. Қиын сәтте келгендердің барлығына көмек пен мейірімділік қолын созып, өз жүрегінің жылуын қонақтарымен бөліскен қазақ халқын тарту етті. Біз орын алған оқиғаның барлық жағдайларын ашатын нақты фактілерге ие болуымыз қажет. Біз тарихтағы бұл олқылықты толықтыруымыз керек.

Мұндай тарих сабақтары осындай қайғылы жағдайларға жол бермеу үшін есте сақтау маңызды. Болашақ ұрпақ үшін сол кезде қуғын-сүргінге ұшыраған белгісіз есімдер қалмауы тиіс. Тарихи шындықты сақтау және жаңа ұрпаққа беру маңызды!

Жамбыл облыстық

«Вынхуа» дүнгендер қауымдастығы» қоғамдық бірлестігінің

мүшесі Динара Хаттамқызы

«Жылуы жоқ үйден без, қайырымы жоқ биден без!», – дегендей қайырымдылық, адамгершілікті биік ұстап, кісілікті ту етіп, жаны жабырқау жанның жасын сүртіп, жылы лебізін аямай, қолдан келген жәрдемін ұсыну болып табылады. Халқымыз «жақсылық» деген ұғымды адамгершілікке балаған.

Рамазан айында ҚХА облыстық Аналар кеңесі және Тараз қалалық Өзбек этномәдени орталығының жастар қанатының бастауымен, сондай-ақ, қаламыздағы барлық этностардың жас кәсіпкерлерінің қолдауымен тағы бір  қайырымдылық іс жасалды.  Жақсылықтың жаршылары аз қамтылған отбасылар мен жалғызбасты аналарға гуманитарлық көмек көрсетті.

Барша мұсылмандардың ұлық мерекесіне орай акцияға «Айт дастарханы» атауы берілген.  Аты айтып тұрғандай айт дастарханына қажетті азық-түлікке толтырылған себеттер 20 жанұяға үлестірілді. Әлеуметтік жағдайы төмен жанұялар мен жалғызбасты аналар ассамблея жастарының игілікті іс-шарасының арқасында қасиетті Рамазан айында айт-дастархандарын тәтті-дәмдіге толтырып, балаларын қуантып, үй-іштерін мерекеге, шаттыққа бөледі. Адам баласына бақыт сыйлау үшін көп нәрсе керек емес.

Адам өмірін жақсылықпен нұрландыру игі іске бастамашы болған белсенді жастардың басты мақсаты.

Тараз қалалық өзбек эномәдени бірлестігі Жастар қанатының  төрайымы Лэйла Худиева: – Адамға жақсылық жасағанда риясыз жасау керек. Өйткені ол жанашырлықпен, шын көңілмен, адал ниетпен жасалған іс. «Біреуге жақсылық етсең, ол жақсылығыңды міндет етпе!» деген сөз бекер айтылмаған. Ассамблеяның жастары барлығы дерлік жақсылық жасауға ұмтылып тұрады. Тіпті мұқтаж жандарды өздері іздеп тауып жатыр. Бар тілегім әлемде ізгіліктің ізі жойылмаса екен!-деп өз тілегін білдірді.    Қайырымды жандар акцияның алдағы уақытта жалғасын табарын жеткізді.

Ізгіліктің ізін басып келе жатқан жастардың жақсы ниеттері өскелең ұрпаққа зор үлгі! Қанаттарың талмасын, қадірлі жастар!

Жамбыл облысы әкімі аппараты

«Қоғамдық келісім» КММ

Баспасөз қызметі орталығы

Бақторазов С.У. –  М.Х. Дулати атындағы

ТарМУ-нің доценті,тарих ғылымдарының

кандидаты, Жамбыл облыстық ҚХА

ғылыми- сараптамалық тобының мүшесі

Ұлы Отан соғысының жан алып, жан беріскен төрт жылы бұрынғы КСРО-ның көпұлтты халқының басына түскен ең ауыр зауал болғаны анық. Осы орайда, жамбылдықтар өз Отанын қорғау жолындағы Ұлы іске ат салысқанын мақтанышпен еске алады. Қазақ КСР-інде, соның ішінде Жамбыл облысында жасақталған көптеген әскери құрамалар даңқты есімдерін Ұлы шайқастар жылнамасына қашап жазды. 316-шы (Панфилов атындағы 8-ші гвардиялық), 238-ші (30-шы гвардиялық) және 312-ші атқыштар дивизияларының даңқы Мәскеу түбіндегі шайқаста, 29-шы (72-ші гвардиялық) дивизия Сталинградты қорғаудағы, Курск иініндегі Днепрден өтудегі шайқастарда, 310-шы атқыштар және 314-ші дивизиялар Ленинград түбіндегі шайқаста даңққа бөленді. Біздің облыстан майданға аттанған жауынгерлер қатарында өшпес ерлік жасап, Кеңестер Одағының ең жоғарғы әскери атағына ие болғандардың саны бүгінгі күні 28-ге жетіп отыр. Осы даңқты бабаларымыздың қатарында А.Суханбаевты, С.Естемесовты, А.Дәулетбековты, С.Шәкіровты, Б.Момышұлын, С.А.Ларионовты, Д.Ф.Пахомовты, Н.Г.Фазлаевты атап өтсек болады. Сонымен қатар, «Даңқ» ордендерінің толық иегерлері Е.Досмұхамбетов  пен Т.Тастандиевті және  Кеңестер Одағының Батыры атағын  алмаса да, халық «хас батыр» санаған  Ибрагим Сүлейменовты де осы топқа қосқанымыз абзал.

Әрине, жамбылдық жауынгерлер отандастарымен бірге  майданның барлық шебінде ерлік көрсетті. Мәселен, Жамбыл қаласында 1942-ші жылдың қазанында құрылған 81-ші атты әскер дивизиясы Сталинград майданының 28-ші армиясының құрамында, фашистерге қарсы шабуыл басталғанға дейін Астраханьның солтүстік шетіндегі 80-100 километрлік Волга жағалауын ерлікпен қорғады. Жалпы, алты жарым айға созылған Волгадағы шайқасқа елу мың қазақстандықтың қатысып, ержүректілікпен  көзге түскендіктері белгілі.  Сталинградты қорғап, Паулюстің армиясын талқандауда негізгі рөлді Шығыс халықтары, соның ішінде қазақстандықтар атқарғандығын неміс тарихшыларының өзі мойындағаны, бүгінде нақты анықталып отыр. Себебі, 1941-ші жылдың қарашасына дейін фашистер КСРО территориясының 40 пайызын, негізінен оның батыс еуропалық бөлігін жаулап алған еді. Сондықтан да, аталған шайқаста ауыртпалық негізінен  Шығыс  халықтарына түскені анық. Кеңестік статистика Сталинградты қорғаған әрбір жиырмасыншы жауынгердің қазақстандық болғанын жасырмайды. Шындығында, олардың үлес салмағы одан да көбірек болуы мүмкін. Аталған топта жамбылдықтардың да аз болмағандығын Екінші дүниежүзілік соғыстың қанды шеңгелінен аман қалған абзал ағаларымыздың естеліктерінен де аңғаруға болады. Мәселен, осы қанкешуде Берлинге дейін жеткен Свердлов ауданындағы ( қазіргі Байзақ) Ақжар селосының тұрғыны Бейсен Байжанов ақсақал 1975-ші жылғы тілшіге берген сұхбатында былай депті: «1942 жылы сентябрь айынан бастап Сталинградты қорғауға қатыстым. Бұл кезде взвод командирі болып, қаһарман қалада әрбір метр жерді, әр үйді қорғадық. жау самолеттерінің бомбалары, снаряд, миналары зуылдап, жарылып, бүкіл қаланы өрт шалды. Осының бәрін көріп, табандылықпен күрестік. Генерал-майор В. Чуйков басқарған атқыштар дивизиясында болдым. Трактор заводының қасында окоп ішінде атқыштар полкінің командирі бір күнде үш шабуылды тойтарғаным үшін СССР Жоғарғы Советі Президиумының атынан менің «Қызыл Жұлдыз» орденімен наградталғанымды атап өтіп, құттықтағаны әлі есімде. Сталинград түбінде Мерке ауданынан – Ә. Сәрсенбаев, Б. Әлмереков, Луговойдан – Қ. Дүйсенбиев, К. Жатқанбаев сияқты жауынгерлер асқан ерлік көрсетті. Сталинград үшін шайқаста совет жауынгерлерінің батырлық көрсеткені дүние жүзіне белгілі болды. 1943 жылы 2 февральда Сталинград түбінде қоршауға алынған жау әскерлерін талқандау аяқталды. Мен басқарған взвод солдаттары қаладағы «Универмаг» ауданында немістің 6-шы армиясының командирі генерал-фельдмаршал Паулюсті қолға түсіруге қатысты».

Енді, Кеңестер Одағының Батыры А. Барановтың естелігіне мән берсек, ағамыз өзі туралы баянында:         «Мен, 1942 жылдың август айында комсомолдық жолдама алып, өз еркіммен Отан қорғауға аттандым. Пенза қаласында бір жылдық әскери училищені бітіріп, Смоленскідегі № 76 түркмендердің атқыштар дивизиясына взвод қомандирі болып тағайындалдым. Сол жылдан бастап алғы шепте болдым. Сталинградқа отыз километр жер қалғанда соғысқа қатысып, Сталинградты жаудан босатуға өз үлесімді қостым. Мұнда екі рет жараландым. Госпитальда емделіп, қайтадан ұрысқа қатыстым. Осы және басқа да кейінгі шайқастардың нәтижесі бойынша маған Совет Одағының Батыры атағы берілді. Мен, 1968 жылдың 22 апрелінен бері Жамбылдағы автомобиль жөндеу заводының техникалық бақылау бөлімінде мастер болып істеймін. Бұл күндері жөндеушілер сапалы жұмыс істеп, бесжылдықтың соңғы жылының тапсырмасын мерзімінен бұрын орындап шығуға атсалысуда. Солардың бірі мен де өнімді еңбек етіп жүрмін,-деп ой түйеді.

Запастағы офицер, майдангер Т. Дүрімбетов ағамыз 1970-ші жылдың 9-шы мамыр мерекесі күні өзінің жерлесі Кеңестер Одағының Батыры В.А.Савва туралы ой қозғайды: «Владимир Ұлы Отан соғысы басталысымен құрдастарымен бірге майданға аттанды. Офицерлер курсынан өтті. Кейінірек, жас офицер рота, сонан соң батальон командирі деңгейіне көтерілді. 1943 жылдың күзінде Савваның батальонына Днепрден өту жөнінде бұйрық беріледі. Аса жауапты әрі қиын жауынгерлік тапсырманы орындауға ер- жүрек командир қарулас жолдастарымен бірге аттанады. Олар жаудың жанталаса қарсыласуына қарамай әйгілі өзенді кесіп өтеді. Жауынгерлік тапсырма ерлікпен орындалады.Сол бір сұрапыл күндері меркелік жігіттің есімі күллі елімізге мәлім болды. Оған Совет Одағының Батыры атағы берілді. Қайсар жігіт сұрапыл ұрыстарда ерліктерін жалғастыра берді. Ол әлденеше рет қатты жараланды. Соғыстың аяқ шенінде Москваның госпитальдарының бірінде қыршын жас өмірімен қош айтысады. Меркелік жігіттер мен қыздар Москваға бара қалса, Новодевичье зиратына соқпай кетпейді. Мұнда көкторғын гүлдер қоршаған батырдың бейіті жатыр. Алыстан арнайы келгендер батырға тағзым етіп, топырағың торқа болсын деген лебізін білдіреді. Мұның өзі ерлікті қастерлеудің үлкен бір белгісі болса керек,- деп сөзін қорытады өзі де ерліктің қиянына шыққан абзал ағамыз.

Жамбылдықтар партизан қозғалысына да белсенді атсалысты. Тұрғынбек Тыныбеков, Сыдық Қайдарқожаев, Тихон Мирошниченко секілді жерлестеріміз жау тылында фашистерге қарсы ерлікпен шайқасты. Айта кету керек, тек Украинадағы А.Грабчактың партизан құрылымында (соединение) 41 қазақ жауға қарсы күресті. Олардың және басқа да топтардың арасында жамбылдық жерлестеріміз болуы әбден мүмкін.  Осы тұрғысындағы бұрынғы партизан, Ұлы Отан соғысының ардагері, запастағы офицер Мәжит Мұқанов ағамыздың естелігі: «1943 жылдың жазы. Совет Армиясының неміс басқыншыларын Брянск қаласына қарай тықсырып келе жатқан кезі. Біздің екінші Клетня партизан бригадасы Орел және Смоленск облысының түйіскен жерінде қимыл жасауда болатын. Клетня қаласында немістің паспорт столында екі жылдан астам жұмыс істеп жүрген біздің барлаушы немістің демалыста болған артиллерия бөлімшесінің Брянск бағытына кетіп бара жатқанын, уақытын бізге хабарлады. Біздің бригада фашистердің бұл бөлімшесін майданға жеткізбей жермен жексен етуге бел байлады. Мен жолдастарыммен бірге жау тылында барлау жұмысын және бүлдіру әрекеттерін жүргізуге машықтанған едім. Біздер он адам болып Заводок пен Бардичи деревняларының арасындағы жолға шықтық. Жолдың 200 метр ұзына бойына шахмат тәртібімен тереңдігі жарты метр шұңқырлар қазып, олардың бәріне жарылғыш заттар қойдық. Бәрін сыммен байланыстырып, оның бір ұшын 300 метр қашықтықтағы бір биік ағаштың түбіне әкелдік.Жарылғыш заттар орналасқан жол үстін әбден таптадық та үстінен тырма және арбаны ерсілі-қарсылы жүргіздік. Бригаданың 500-ден астам жауынгерлері жол бойына тосқауыл жасап жасырынды.Мен түбіне әлгі сым жеткізілген үлкен ағаштың басына шығып немістер келетін жақты барлаумен болдым. Сымның ұшын және электр батереясын Вернер ұстап отырды. Таңертең күн шыға біздің қасымызға бригада командирі Коротченко мен комиссар Лебедев келді. Коротченко: «Сіздердің қоймаларыңыз анау телефон бағаналарының қай тұсында жатыр?»- деп сұрады менен. Мен: «Жолдас подполковник, қоймаларымыз анау бағаналардың арасында», деп дәл көрсеттім. «Оларды қашан пайдаланасыздар?»- деді тағы командир. «Фашистер оның үстіне толық келіп болғанда сұмдарға «той» жасаймыз»- дедім.Мерзімді уақытта немістердің транспорты мен техникасы, әр калибрлі зеңбіректері мен алты стволды минометтері көрінді. Жарылғыш заттар көмілген жол үстімен өтіп барады, таусылар емес. Шыдамымыз шегіне жетуге таяу. Мұндайда бір минуттың өзі әрең өтетін сияқты. Бір уақытта төрт қатар сапқа тұрған, бастарында темір телпектері бар әскерлер келе жатты. Фашистер біздің күткен жерімізге жетті. «Партизан Вернер, жарылғышқа от бер!»-деп айқайлап жіберіппін. Қас қаққанша 200 метр жердегі фашистер топыраққа араласа аспанға бір-ақ атылды.Жарылыс болысымен тосқауылда жатқан партизандар алға өтіп кеткен жаудың техникасына шабуыл жасады. Естерінен айырылған фрицтер жөнді қарсыласа алмады. Осы операцияда фашистердің 37 офицері  мен солдаты тұтқынға алынды. Бұлар бізге өте маңызды мәліметтер берді. Олардың ішінен неміс коммунистеріміз деген он адамды «Үлкен жерге» жөнелттік. Қолға түскен соғыс техникасы мен құралдары бұдан кейінгі операцияларда немістердің өзіне қарсы жұмсалды. Ал азық-түлік, киім-кешек партизандардың қажетіне жарады.Тағы бір оқиға. Белоруссияның Пригорня темір жол станциясы арқылы немістер майданға күн сайын 12-17 эшелон өткізіп тұрды. Біздің бригада өзінің толық құрамымен түнде келіп станцияны қоршай орналасты да, таң ата шабуыл жасап, неміс гарнизонын құртып жіберді. Бұл операцияда мен поездан су алатын водокачканы қиратып, госпитальды өртеп жіберуге қатыстым Партизандық жорық күндерінде «Рельс соғысы» дейтінге де қатысып, талай жауынгерлік тапсырманы орындауға атсалыстық. «Рельс соғысы» арқылы темір жолда немістерге жөнді жұмыс істетпейтінбіз. Мұның өзі Қызыл Армияға үлкен көмек болатын. Мен қарулас достарыммен бірге екінші Клетня партизан бригадасы құрамында 27 ай бойы болып, жауынгерлік айқастарға қатыстым.

Қарулас болып тағдыр кешуін бірге өткізген партизан достарым Қазақстан Жазушылар одағының жауапты секретары Әди Шәріповтан, Петропавлдағы Ф. И. Наумовтан, Шалқардағы Әбдіхамит Төлегеновтан, Қарағандыдағы Қабыш Ахметовтан хат алып тұрамын. Кездескенде партизандық жауынгерлік жорықтарды еске аламыз»,- дейді кешегі партизан, сол жылдардағы Жамбыл аудандық оқу бөлімінің меңгерушісі Мәжит ағамыз.

Соғыс жылдары батырлық пен ерлік көрсеткен әйелдер де аз болмады. Олар Отанымыздың тәуелсіздігі мен азаттығын тек тылдағы ерен еңбектерімен ғана емес, Ұлы Отан соғысы майдандарында қолына қару алып та қорғаған еді. 1943 жылдың ақпанына дейінгі кезеңде Жамбыл облысынан шыққан 270 қыз – келіншектер Қызыл Армия қатарында соғысып жатты.   Олардың қатарында Нұрғаным Байсейітова,  Тұрғаш Жұмабаева және Антонина Фролова сияқты ерлік көрсеткен жамбылдық апаларымыз  да болды. Мәселен, Антонина 1942 жылы өзі тіленіп әскер қатарына алынады. Сөйтіп, радистер курсын бітіреді. Байланысшы қызметінің алуан сырына қанығады.Соғыстың аяқ кезінде Антонина қызмет ететін байланысшылар полкы бірінші Беларус майданының Бас Қолбасшы Ставкасымен тікелей байланысын қамтамасыз етіп отырады…

Бұл айтылғандар көпұлтты жамбылдық  майдангерлердің басынан кешірген қиын-қыстау оқиғаларының бірқатар эпизодтары ғана. соның өзінен олардың Отан үшін от кешкендігі айқын сезіліп тұр. Осының өзі-ақ кейінгі ұрпаққа өшпес үлгі- өнеге болса керек.

Сейткулова Жанна Мамбетовна           

М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік

университетінің доценті Тараз, Қазақстан

 Қазақстан тәуелсіздік алған күннен бастап, мемлекеттік саясаттың өзекті мәселесіне айналған этносаралық қатынастарды жүзеге асыру мақсатында Жамбыл облысы әкімдігі мен жұртшылығы маңызды қызметтерді атқарды. 1990 жылдың басында Елбасы Н.Ә. Назарбаев барлық этномәдени орталықтарды бір ұйымға біріктіру идеясын жариялаған еді.

Жамбыл облысында 1991 жылдардың өзінде облыста тағдыр талайымен келген 80-нен аса түрлі этностар мен этникалық топтар өкілдері мекен етті. Сол кезеңдерде облыстағы этностар мен этникалық топтардың әлеуметтік, мәдени мәселелерін шешу мақсатында бірнеше этномәдени бірлестіктердің орталықтары ұйым ретінде құрылды. Этномәдени бірлестіктердің құрылып, дамуына негіз болған 1991 жылдың 27 маусымындағы «Қоғамдық бірлестіктер туралы» Заңның қабылдануы еді. Заң бойынша қоғамдық бірлестіктер, соның ішінде этномәдени орталықтардың құрылуы мен тәртібі реттелді. Сонымен, алғашқыда облыс территориясында мекендейтін этнос өкілдерінің қызметін үйлестіріп отыратын этномәдени бірлестіктер ұйым ретінде қызмет етсе, 1991 жылдан бастап олар заңды түрде өз жұмыстарын жалғастырды.

1989 жылдары облыста Низен Давид Абрамович басқарған неміс, 1990 жылы Абдусамет Марс Зияровичтің бастамасымен ұйғыр этномәдени бірлестігі қызметтерін атқарған болатын.

1995 жылы 16 ақпанда бірінші президент Н.Ә. Назарбаев елдегі барлық этномәдени бірлестіктердің жетекшілерімен кездесу өткізді. Кездесу барысында КСРО ыдырағанннан кейінгі тәуелсіздік алған мемлекеттердегі ұлтаралық шиеленістердің зардаптары туралы және елімізде оған орын бермеу мәселесі қарастырылды. 1995 жылдың 24 наурызында Алматыда Қазақстан халықтары Ассамблеясының (2007 жылға дейін осылай аталды) бірінші сессиясы өтіп, оған 260 делегат қатысты. Сессияда Ассамблеяның ұйымдастырушылық құрылымдары белгіленді. Сессия нәтижесі республикадағы этномәдени бірлестіктердің жұмысына серпін берді.

1995 жылдың сәуірінде Жамбыл облысы Қазақстан халықтары Ассамблеясы (бұдан кейін ҚХА) құрылды. Оның құрамына этникалық және мәдени бірлестіктердің, үкіметтік емес ұйымдардың, зиялы қауым және тағы басқа өкілдері кірді. 1995 жылы Жамбыл облысында 9 этномәдени бірлестік болды. Грек, өзбек, түрік, шешен-ингуш, кәріс, ұйғыр, неміс, украин және орыс қауымдастықтары құрылған кезеңнен бастап, әлеуметтік-экономикалық және этникалық-мәдени тұрғыдан өз жұмыстарын атқара бастады. Жамбыл облысындағы этностар мен этникалық топтар жылдан-жылға өз этномәдени бірлестіктерін құрып, өркендеп келеді. Облыста қырғыздардың «Манас Ата», еврейлердің «Шиват Цион», әзірбайжандардың «Әзері», қытайлардың, поляктардың этномәдени бірлестіктері және «Қазақстан корейлері Ассоциациясының» Тараз бөлімшесі құрылған. Олар заң орындарынан тіркеуден өткен.

2005 жылдың 25 сәуірінде Қазақстан халықтары Ассамблеясының 10 жылдығына орай, Қазақстан Республикасының бірінші президенті Н.Ә. Назарбаев Жамбыл облысы ҚХА-ның жаңартылған «Достық үйін» ашып, этномәдени бірлестіктердің өкілдерімен сұхбаттасты. Ашылған «Достық үйінің» мақсаты – халық бірлігін, қоғамдық келісімді және ұлттық мемлекеттік бірегейлікті нығайту болып табылды. «Достық үйі» ұлтаралық мәселелер бойынша әдістемелік және консультативтік орталық та болып табылады. Сол кезеңдерде өтетін әртүрлі тақырыптағы мәдени-қоғамдық іс-шаралардың негізі де – ұлтаралық келісімді нығайту, ортақ Отанымыздың мерейін тасыту арқылы, ел бірлігін насихаттады. Арнайы жыл сайын жоспарлы түрде облыс көлемі бойынша көптеген іс-шаралар өткізу жоспарланып отырды. Атап айтқанда, ұлт бірлігін нығайтудың маңызды факторы ретінде облыстық этномәдени бірлестік өкілдерінің қатысуымен 22 Наурыз мейрамы, 1 мамыр Қазақстан халықтарының бірлігі күні және саяси қуғын-сүргінге ұшырағандарды еске алу күні, облыстағы түрлі халықтардың ұлттық мейрамдары, халықтық қолөнер шығармашылығының көрмелері түрлі фестивальдер ұйымдастырылды.

2006 жылдың 28 маусымындағы №593 Қазақстан Республикасының Қаулысымен «Қазақстандық этникааралық және конфессияаралық келісім үлгісін жетілдіру бойынша» арнайы Бағдарлама қабылданған болатын. Әрине, бұл құжат елімізде ұлтаралық қарым-қатынасты нығайтуда және Қазақстан халықтары арасындағы келісім мен татулықты бекіте түсуде ұйымдастырушы, үйлестіруші басты құжат болды десе болады. Осы орайда Елбасы: «…Бізге төзімділік немесе діни фанатизм жат. Бұл рухани дәстүр, бұл қандай шеңберде болмасын Құдайдың Сөзіне деген ғашықтық. Бұл Қазақстандағы конфессияаралық келісімнің ең маңызды негіздерінің бірі. Біз әлемге өзіміздің толеранттылығымызбен, ұлтаралық, конфессияаралық келісім мен диалогты сақтауымызбен танылдық. Біздің еліміздің өскелең дүниетанымдық әлеуеті бұдан ары қарай да сақталуға, дамуға тиіс», – деп дін мәселесінде аса сақтық таныту қажеттігін қашанда болсын баса көрсетті.

1995-2020 жылдары аралығында облыстағы этностар мен этникалық топтардың кестеде келтіргендей этномәдени бірлестіктерінің саны 75-ке жеткен. Олардың 26-сы облыс орталығында, 47-сі аудан орталығында құрылған.   Олардың 34-і қоғамдық тіркеуден өтті.

Жамбыл облысы бойынша 1995-2020 жылдары этномәдени бірлестіктердің саны

Жамбыл облысы Қазақстан халқы Ассамблеясының құрамында 180 адам және облыстағы барлық ұлттық-мәдени орталықтардың жетекшілері енгізіліп жұмыс жасады. Ассамблея өскелең жас ұрпақтың тәрбиесі мәселесіне жіті көңіл бөліп, олардың өз салт-дәстүрін, тарихын, ана тілін білуі жолында көп істер атқаруда.

2009 жылы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағы өтті. Санақ қорытындысы бойынша Жамбыл облысында 87 этнос пен этникалық топ өкілдері тұрды. Облыс көп ұлтты аймақ болып табылады. Басым көпшілігі қазақтар 64,8%, орыстар 18,1%, дүнгендер 3,1%, өзбектер (2,3%), корейлер 1,4%, тағы басқа ұлт өкілдері тұрады.

25 жыл ішінде Қазақстан халқы Ассамблеясы біздің еліміздегі тұрақтылықты, ұлтаралық келісім мен бейбітшілікті нығайтуға сүбелі үлес қоса отырып, консультативтік-кеңесші органнан конституциялық органга дейінгі өрлеу жолынан өтті. Ассамблея Қазақстан Республикасы Конституциясының, құқықтық мемлекеттің негізгі қағидаларын адамдардың құқықтары мен бостандығын іске асыруды бейнелеуші негізгі Қазақстандық демократия институттарының бірі болып отыр.

Осы жылдар аралғында Жамбыл облыстық Кіші Ассамблеясының Достық үйі – ұлтаралық мәселелер бойынша әдістемелік және консультациялық орталық болып табылды.  Ресми түрде Жамбыл облыстық Кіші Ассамблеясы құрылғалы оның қызметінің мазмұндылығы мен жүргізіп отырған жұмысының ерекше маңыздылығы жағынан осы ұйымның тиімділігін білдіріп отыр деуге болады. Облыс Ассамблеясы хатшылығы, этномәдени бірлестіктер ел Президентінің Қазақстан Халқына Жолдауын, Ел бірлігі Доктринасын іске асыру, Қазақстан халқы Ассамблеясы сессияларының материалдарын насихаттау, ұлтаралық бірлік пен келісімді нығайту, азаматтық қоғамды дамыту, азаматтарды патриоттық сезімге тәрбиелеу, сондай-ақ облыс аумағында тұратын этностардың ұлттық дәстүрлерін, үрдістерін насихаттау бойынша көптеген істерді атқарып отыр [2].

Жамбыл облыстық Кіші Ассамблеясы хатшылығы өз жұмысын Қазақстан Республикасының «Қазақстан Халқы Ассамблеясы туралы» Заңының, облыс ассамблеясы жанындағы ғылыми-сараптық кеңестің концептуалды, ғылыми-теориялық әзірлемелері негізінде, Ел бірлігі Доктринасын, әлеуметтік маңызы бар бағдарламалық құжаттарды іске асыра отырып, сондай-ақ этносаралық және конфессияаралық келісімді нығайтуды, облысымызда тұратын этностардың мәдениетін, дәстүрлері мен үрдістерін насихаттауды, жұмыс тәжірибесімен алмасуды мақсат еткен ұйымдастыру іс-шараларының жүйелілігі негізінде жүргізіп отыр.

Сондай-ақ, Жамбыл облысында жұмыс істеп жатқан зерттеу және талдау құрылымдарымен (бірлестіктермен) сындарлы өзара іс-қимылдар орнату бойынша жұмыс жүргізілуде.  Жамбыл облыстық Кіші Ассамблеясы жанынан құрылған ғылыми-сараптамалық топ белсенділік танытуда. Олардың интеллектуалдық әлеуеті тиімді пайдаланылуда. Ғылыми-сараптамалық топ мүшелері этносаралық мәселелер бойынша ұсынымдар дайындауға, ғалымдарды, саясаттанушыларды, тарихшыларды, қоғам қайреткерлерін тарта отырып, көкейкесті мәселелер бойынша әртүрлі ғылыми-практикалық конференциялар, пікірталастар, «дөңгелек үстел» отырыстарын дайындауға белсенді қатысуда

2011 жылдың 5 тамызында «Медиация туралы» ҚР Заңы күшіне енуіне орай, Жамбыл облысында осындай игі істі атқару үшін Л. Сафонова бастаған «Бітімгер» медиациясы және құқық орталығы ашылды. 2016 жылдың алты айындағы статистикаға жүгінсек, облыс соттарында медиациялық рәсімдер тұрғысында 95 қылмыстық іс қаралып, тоқтатылды, ал, азаматтық сотта 552 іс кәсіби медиаторлардың көмегімен сотқа жетпей өзара келісім барысында шешілді. «Қоғамдық келісім» КММ-де ашылған медияция кабинетінде сенім телефоны орнатылған.  Осындай медиацияның 40 алаңы Тараз қалалық ІІД мен аудандық полиция бөлімшелерінде ашылып, жұмыстар жасауда.

2013 жылдың 20 тамызында Жамбыл облысы Қазақстан халқы ассамблеясының Аналар кеңесі құрылды. Оның негізгі міндеттеріне отбасылық құндылықтарды дамыту, облыстың этномәдени бірлестіктері жанындағы аналар кеңесі қызметтерін үйлестіру жатады. Бүгіндері облыс көлеміндегі этномәдени бірлестіктер жанынан құралған аналар Кеңесінің саны 55-ке жетті.

2013 жылғы 26 желтоқсандағы №404 қаулысы негізінде Жамбыл облысы әкімі аппараты Қазақстан халқы Ассамблеясының «Достық үйін» Коммуналдық мемлекеттік мекеме ретінде облыс әкімі қайта құрды. Мекеме құрылымы 39 штаттық бірліктен тұрады. Оның ішінде 5 бөлім: әкімшілік құрамы, ғылыми- сараптамалық, көпшілік іс-шаралар мен тілдерді дамыту және этностар мәдениеті, әдістемелік, материалдық – техникалық қамсыздандыру және шаруашылық қызмет көрсету бөлімдері бар.

2015 жылдың 26 наурызында облыс әкімінің №48 қаулысымен «Достық үйі» Коммуналдық мемлекеттік мекеме атауы Жамбыл облысы әкімі аппаратының «Қоғамдық келісім» КММ болып өзгертілді. Осыған сәйкес штаттық кестесі бекітіліп, бөлім атаулары жаңа атаулармен аталды. «Қоғамдық келісім» КММ-нің штаттық құрылымы 39 бірліктен тұрады.

Жамбыл облысында «Қоғамдық келісім» КММ-нің және этномәдени бірлестіктердің саны және олардың атқаратын қызметтері күн санап мазмұны мен мәні жағынан артып келеді. Ассамблея жанында ғылыми-сараптамалық топ, қоғамдық келісім кеңестері, ақсақалдар, аналар, медиация кабинеті, журналистер клубы, «Жаңғырту жолы» жастар қозғалыс, «Ақ желкен» жастар лигасы және «Айбын» жастар әскери-патриоттық клубы бірлесе отырып, жан-жақты салалы қызметтерді атқаруды қолға алған. Жамбыл облысы Қазақстан халқы Ассамблеясы жанындағы Ғылыми-сараптамалық топтың төрағасы М.Х. Дулати атындағы Тараз Мемлекеттік университетінің ректоры, педагогика ғылымдарының докторы, профессор М.Н. Сарыбековтың жетекшілігімен жан-жақты жүйелі ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілуде.

Облыс ассамблеясы хатшылығы ішкі саясат, білім басқармаларымен, ішкі істер департаментімен, Ш.Ш. Уәлиханов атындағы облыстық кітапхана және әртүрлі қоғамдық бірлестіктермен және әлеуметтік емес ұйымдармен тығыз байланыста бірлесе жұмыс жасауда.

Тараз қаласы және аудан әкімдері жанынан қоғамдық келісім кеңесі құрылған. Ассамблея құрылған 25 жыл уақыттан бері этностардың ұлттық мәдениетін дамытуда тұрақтылықты, қазақстандық патриотизмді қалыптастыру, этносаралық келісімді нығайту мақсатында бірнеше мыңдаған қоғамдық мәні бар іс-шаралар ұйымдастырды. Қарттарға құрмет көрсету, көп балалы отбасыларын қолдау, еңбек әулеті дәстүрлерін насихаттау, этностардың мәдени күндері, жастар форумы, ашық сабақтар, этномәдени бірлестіктердің облыстың алыс аудандарына шығуы, сонымен қатар әртістермен, ғалымдармен, әртүрлі саладағы шығармашылық өнер адамдарымен кездесулер ұйымдастыру қалыптасты. Шекаралас көрші Қырғыз елдерімен мәдени байқаулар өткізу тұрақты жүргізіліп отыр.

Облысымызда «Бірлігіміз жарасқан!» акциясы белсенді жүргізілуде. Осы акция шеңберінде мәдени бірлестіктердің өкілдері аз қамтылған және көп балалы отбасыларын, өз үйлерінде және ардагерлер мен мүгедектер үйлерінде тұрып жатқан соғыс және еңбек ардагерлерін, әлеуметтік қолдауға зәру қарт адамдарды аралап, адамдарға қайырымдылық көмектер көрсетеді.

2015 жылы атқарылған қайырымдылық акциясына атқарушы органдармен қатар, облыстық, аудандық «Нұр Отан» партиясының филиалдары, кәсіпкерлер, ірі мекемелер, үкіметтік емес ұйымдар, этномәдени бірлестік өкілдері мен жастары, Қазақстан халқы Ассамблеясы жанындағы «Ақ желкен» жастар бірлестігі және әртүрлі жастағы адамдар, дін басылары ат салысты. «Қазақстан халқы Ассамблеясы Қазақстан халқы 20 ізгі іс» эстафетасы шеңберінде облыс тұрғындары қайырымдылық акциясына, жәрмеңкелер және концерттерге қатысты. «Қазақстан халқы Ассамблеясы 20 ізгі іс» акциясына этномәдени бірлестіктер жауапкершілікпен атсалысты. Мысалы: ұйғыр этномәдени бірлестігі осы акция шеңберінде 5 аз қамтылған және көп балалы отбасыларына 655 мың теңгеден жоғары қайырымдылық акциясын жасап, көмек көрсетті. Өзбек, грек, дүнген, түрік, неміс этномәдени бірлестіктері аз қамтылған отбасылары мен соғыс ардагерлеріне көмек көрсетті. Поляк этномәдени бірлестік өкілдері К.Сарымолдаев атындағы балалар үйіне халықаралық балаларды қорғау күніне орай қайырымдылық акциясын ұйымдастырды. Этномәдени бірлестік басшылары жақын арада құрылған «Зербұлақ» ат клубына сал аурулары,жүйке ауруымен ауыратын балаларды емдеу мақсатында ат сатып алып берді.

Жамбыл облысында «Қоғамдық келісім» КММ барлық этномәдени бірлестіктердің басын қосатын, олардың жұмыстарына бағыт беріп, жастардың тұрғындармен бастарын жиі біріктіретін орталыққа айналды. Мекеме қызметкерлері аймақтық ассамблеяның жұмысын жандандыру мақсатында «Қазақстан халқы Ассамблеясы 2020 дейінгі даму» тұжырымдамасын, Елбасы Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған «Нұрлы жол – болашаққа бастар жол» жолдауын, Ұлт жоспары «100 нақты қадам» реформасын және «Қазақстан – 2050» Стратегиясын, сонымен қатар этносаралық келісімді, саяси тұрақтылықты, халықтар бірлігін қалыптастыруда және Қазақстандық патриотизмді насихаттау бағытында жұмыстар жүргізіп, жұмылдырып отырады.

Этномәдени бірлестіктер біріге отырып қоғамдық мәні бар іс-шараларды жүргізеді, мемлекеттік мерекелерді атап өту, байқаулар, спорттық және қайырымдылық іс-шаралары, акциялар, ғылыми-практикалық конференциялар т.б. шаралар. Олар сонымен қатар мемлекеттік әлеуметтік жобаларды, білім гранттарын жүзеге асыру, және ана тілімен мемлекеттік тілді оқып үйренуде курстар ұйымдастырады. Аймақтарда этнос күндері ұлттық салт-дәстүрді сақтай отырып ерекше жағдайда өтеді. Облыстық ассамблея өзінің қарым-қатынасын үлкен ірі мекемелермен, ірі компаниялармен кеңейте түсті. Олармен қоғамдық келісім кеңесін құрып, этносаралық қарым-қатынасты дамыту мақсатында іс-шаралар өткізеді.

2016 жылы Біртектілік пен бірлікті қамтамасыз ету бағыты бойынша жұмыс – «Мәңгілік Ел» жалпыұлттық идеясы аясында іске асырды. Ұлт жоспары «100 нақты қадамды» 4-ші реформасы «Біртектілік пен бірлік» Қазақстан халқы Ассамблеясының 2025 жылға дейінгі даму концепциясы, қазақстандық бірегейлік дамумен қатар, мәдени саясат концепциясы негізінде жүзеге асады. Әртүрлі әлеуметтік топтарға «Мәңгілік Ел» жалпыұлттық идеясы аясында насихаттау мен Ұлт жоспары «100 нақты қадам» іске асыру маңыздылығын түсіндіру үшін 11 облыстық ақпараттық топ және аудандарда да осындай топтар жұмыс жасады. Сонымен бірге облыстық Қазақстан халқы Ассамблеясы жанынан құрылған ғылыми-сараптамалық топ та араласуда. Ғылыми-сараптамалық топтың 10 мүшесі аталған топтың қатарында. Ғылыми-сараптамалық топ облыста көшпелі кеңейтілген отырыстар, дөңгелек үстел мен БАҚ өкілдерімен кездесу ұйымдастырып, ғылыми жұмыстар жүргізуде.

2016 жылы Таразда «Көне Тараз» тарихи-мәдени орталығында Достық үйінің жаңа ғимараты пайдалануға берілді. 2016 жылдан бастап Жамбыл облысында «Қазақстандағы этносаралық ахуалдың бірыңғай әлеуметтік мониторингі» өткізіледі, оған жыл сайын 4 000 респондент қатысып, Жамбыл облысының 10 ауданы мен Тараз қаласы қамтылады. Әлеуметтік зерттеу деректері бойынша барлық этникалық топтар арасындағы өзара қарым-қатынас төзімді болып табылады (2019 жылы-91,5%), этносаралық қатынастар саласында қолайлы жағдайлар сақталуда. 2019 жылы өңірдегі өмірмен қанағаттану деңгейі 89,5% құрады.

Өңірлік Ассамблея сонымен қатар халықаралық байланыстар деңгейінде де нәтижелі жұмыстар атқарылуда. 2019 этномәдени бірлестіктердің өкілдері мен жастарының Өзбекстандағы Қазақстан жылына арналған сапары ұйымдастырылып, қазақ диаспорасының өкілдерімен кездесу өткізілді. Жамбыл облысына Тәжікстан Республикасының Бас консулы Баходур Назир және Өзбекстан Республикасының Бас консулы А. Фатхуллаевпен кездесулер болды. Этномәдени бірлестіктер өкілдерінің поляк консулы Михал Богдановичпен, Үндістанның Ұлттық Кадет Корпусының делегациясымен кездесуі ұйымдастырылды. «Жібек жолындағы сұхбат – 2019» атты халықаралық мәдени жобасы бойынша Достық үйінде жоба авторы Мұрат Әуезовтың басшылығымен  Ресей, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан және Түркмениядан келген жетекші ғалымдардың қатысуымен сұхбат ұйымдастырылды.

Сонымен, қорыта келе Жамбыл облыстық Кіші Ассамблеясы хатшылығы құрылған кезеңнен бастап, өңірдегі этносаралық қатынастар мәселесін оңтайлы шешіп отырған қоғамдық институт ретінде толық қалыптасты. Мекеме қоғамның барлық салаларында өзінің белсенді қызметі арқылы ерекшеленді. Институционалдық тұрғыда негізделген мекеме облыстағы этносаралық татулық пен конфессияаралық келісімнің беделді орталығына айналып, полиэтносты қоғамымыздың өркендеуіне өзіндік зор үлесін қосып келеді.